ΧΡΥΣΟΒΕΡΓΗΣ Αριστείδης / Аристид Фёдорович Хрисовери - Крымской войны. Manuscript of 142 numbered pages conducted by Aristides Chrysovergis c.1865, Commander of the Greek Volunteer Legion that fought for the Russian Empire during the Crimean War. A unique testimony of his personal experiences as Commander of the Greek Legion during the Crimean War (1853-1856), criticizing the work of Baron de Bazancourt Cesar Lecat, “LExpedition de Crimee”, and presenting his point of view along the facts of the war. 4to, [2], 142. Contemporary binding: velvet covers with inscription in Russian in gilt, silk embedded inner covers, gilt edges. For the manuscript is used black, mauve and yellow-gold ink. Χειρόγραφο έργο του Αριστείδη Χρυσοβέργη, π.1865στο οποίο καταγράφει με λεπτομέρεια τις προσωπικές του εμπειρίες ως Διοικητής της Ελληνικής Λεγεώνας κατά τον Κριμαϊκό πόλεμο (1853-1856). Χειρόγραφος τίτλος στο πρώτο φύλλο: “Ανασκευή επί της τετρατόμου Κριμαϊκής ιστορίας του Βαρόνου Βαζανκούρ συνταχθείσα υπό του Αντισυνταγματάρχου Αριστείδου Χρυσοβέρη και μεταφρασθείσα εν τω Ρωσσικό υπό του __ ” 4ο (21χ26εκ), καλύμματα επενδυμένα με βελούδο με αφιέρωση στον Αλέξανδρο Γ΄ της Ρωσίας (Alexander Alexandrovich Romanov) στα ρωσικά "Στη μεγαλειότητά Του - Διαδόχου Tsesarevich Alexander Alexandrovich" και διακόσμηση σε χρυσό, τα εξώφυλλα επενδυμένα εσωτερικά με μετάξι. Χρυσωμένες άκρες. Υδατογραφημένο χαρτί. Χειρόγραφη σελ. τίτλου σε μωβ και χρυσή μελάνη, 2 σελ. χωρίς αρίθμηση (Προλεγόμενα) και 142 αριθμημένες σελίδες με πυκνό χειρόγραφο κείμενο σε μαύρη, μωβ και χρυσή μελάνη. Διακοσμημένα πρωτογράμματα. Στην πρώτη αριθμημένη σελίδα φέρει τίτλο «Μέρος Πρώτον / Κεφάλαιον Πρώτον» ενώ στην τελευταία αριθμημένη αναφέρεται στο τέλος «τέλος του πρώτου μέρους του πρώτου τόμου» Το διάστημα που συντάσσει το παρόν πόνημα ο Α. Χρυσοβέργης βρίσκεται στην Ρωσία έχοντας αποσυρθεί από την ενεργώ δράση: “Μετά την παύσιν του πολέμου, της υγείας μου πασχούσης δεινώς και τρεις ολόκληρους χρόνους ζητήσας πανταχού θεραπείαν και μη εύρων… ηναγκάσθην (κατά 1860) να λάβω εκ της Αυτοκρατορικής Του υπηρεσίας παραίτησιν, διατελών εκτοτε ως απόμαχος του Αυτοκρατορικού στρατού… / Τοιούτων όντων τα κατ’ εμέ, και καθήμενος από της εποχής της παραιτήσεώς μου, εν τω σπουδαστηρίω, εξασκών βίον μονήρην και αναγιγνώσκων διαφόρους πραγματείας…” Αφορμή για την σύνταξη του κειμένου αποτελεί το τετράτομο έργο του Γάλλου βαρόνου Bazancourt Cesar Lecat Baron de, “LExpedition de Crimee”, για το οποίο ο A. Χρυσοβέργης θεωρεί καθήκον του «πατριωτικό» να συντάξει την ανασκευή του: “…τελευταίον περιέπεσεν εις χείρας μου και η τετράτομος ιστορία του πολέμου τούτου, συγγραφείσα υπό του Γάλλου βαρώνος Βαζανκούρ. Την ιστορίαν δε ταύτην … εθεώρησα καθήκον αληθούς πατριώτου και στρατιώτου να συντάξω ανασκευήν επ’ αυτής…” Στα προλεγόμενα παραθέτει τα εξής αυτοβιογραφικά στοιχεία: “… Όθεν το μεν γένος είμαι Έλλην και ουκ ευκαταφρονήτου οικογενείας, την δε πατρίδα Θράξ και το επάγγελμα στρατιώτης. Εκ νεαράς μου ηλικίας ήλθον εις την επαναστατήσασαν (κατά 1821) Ελλάδα και έλαβα μέρος ενεργητικώτατον από του 1825 μέχρι της παύσεως του πολέμου της εν διαφόραις εκστρατείας και μάχαι. Είδον την πρώτην μετά την ανεξαρτησίαν της Κυβέρνησιν. Είδον την πρώτη Βασιλείαν της και κατά 1853, εκραγέντος του Ανατολικού πολέμου ήλθον εις Ρωσσίαν, ενή έλαβον στρατιωτικήν υπηρεσίαν, σχηματίσας το κατά την τουλτσαν σώμα των εθελοντών. Μετά την αποχώρηση των ημετέρων (Ρώσσων) εκ του τουρκικού εδάφους μετέβην μετά του σώματός μου εις Κριμαίαν και εις Σεβαστούπολιν, ένθα ελάβον καθ’ όλο το διάστημα του πολέμου ενεργητικώτατον μέρος. Προς απόδειξιν δε των ενεργειών μου φέρω αξίως εξ πληγάς περί ων ο τρισέβαστος ημών ΑΥΤΟΚΡΑΤΩΡ και κύριος και η νέα πατρίς μου μ’ηξίωσαν μετά διαφόρων της Αυτοκρατορίας αριστείων συνάματι και βαθμών…”. Ασκεί κριτική στο έργο του Bazancourt, στηλιτεύοντας τόσο το «υπεροπτικό» ύφος, όσο και τις ασάφειες στην παράθεση των γεγονότων. Η παράθεση μαρτυριών και δεδομένων από τη μεριά του Χρυσοβέργη είναι πυκνή, και ιδιαίτερα λεπτομερής στα ζητήματα της εξέλιξης των μαχών, της τακτικής πολέμου και της αλληλουχίας των πολεμικών γεγονότων. Σε πολλές περιπτώσεις, το κυρίως κείμενο υπομνηματίζεται με παράθεση επιπλέον σχετικών ερμηνευτικών πληροφοριών. Αναφέρεται αναλυτικά στη δράση της Λεγεώνας των Ελλήνων, χωρίς να κρύβει τα κακώς κείμενα «εκ των ανδρών των συνιστώντων το σώμα τούτο, άλλοι μν ήσαν ναυτικοί, άλλοι έμποροι και άλλοι διαφόρων άλλων επαγγελμάτων», «η ατυχία αυτού υπήρξε διοτ΄ εξαρχής της συστάσεώς του ενέπεσε ταις πλεκτάναις της απαισίου ραδιουργίας, γενόμενον θύμα της αθωότητος και ακακίας του» ή «ήσαν δυστυχώς αι ραδιουργίαι και αι προς τας κακάς προτροπαί των στρατιωτών (ο νοών νοείτω)» Υπερασπίζεται παράλληλα το σθένος και τη γενναιότητα που επέδειξε το σώμα των Ελλήνων Εθελοντών και απαντώντας σε υποτιμητικές θέσεις του έργου «Φρονώ κύριε Αλαμπίν, οτ΄η περίδοξος μάχη του Σουλινά υπό 25 εθελοντών Ελλήνων υπερασπιζομένων εκ 30 κοζάκων της Δόνης δεν σας διαφεύγει της μνήμης. Η εκατοστυία εθελοντών Ελλήνων οίτινες μετά των κοζάκων της Δόνης πολεμούντες έπεσον εν τω πεδίω της μάχης κατά το χωρίον Τούρνα έως ενός, ουδόλως. Αλλά μήπως ελησμονήσετε την μάχην της Ευπατορίας; Μήπως την προσβολήν κατά των Αγγλικών οχυρωμάτων της 9 προς την 10 Μαρτίου τη νύκτα, όταν έπεσον 18 εκλεκτοί εθελονταί Έλληνες [αναφορές ονομάτων και συνθηκών]… (κατά μαρτυρίας αυτών των Άγγλων) καθήλωσαν τέσσερα εν τω οχυρώματι τηλεβόλα…»